Ấy là trong chương trình "Con đường lịch sử" truyền hình trực tiếp trên VTV, có sự kiện Đại tướng Phan Văn Giang - Bộ trưởng Bộ quốc phòng trao huy hiệu 80 năm ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam cho già làng Ksor H'Lâm.
Già làng Tây Nguyên hiểu theo một cách nôm na nhất thì đấy là một người... già, tất nhiên, nhưng không cứ là phải già nhất làng, vì họ còn phải có uy tín. Mà ở xã hội Tây Nguyên ngày xưa, người có uy tín chính là người biết giải mã các giấc mơ, biết thay dân làng đối thoại với Giàng với thần linh, biết hành xử một cách thông minh nhất, đúng nhất, hợp với quyền lợi số đông nhất giữa cộng đồng làng, biết giúp dân làng tìm đất lập làng, xử lý việc chiến tranh, dịch bệnh, có uy để giải quyết các vấn đề từ lớn đến nhỏ trong làng...
Chúng ta biết xã hội Tây Nguyên xưa gần như khép kín, ứng xử với nhau trong cộng đồng theo luật lục, vì thế vai trò của già làng là vô cùng quan trọng. Nó cũng là nơi sinh ra các hủ tục, có hủ tục như là tội ác như đổ chì, lặn nước,... nhưng đồng thời nó cũng làm cho tôn ti trật tự của làng được giữ vững, cấu kết làng trong một chỉnh thể thống nhất, vững bền.... Cũng nhờ thế mà dù còn rất lạc hậu, thô sơ, dù thường xuyên du canh du cư, thường xuyên đứng trước nguy cơ dịch bệnh hoành hành dẫn đến có thể xóa cả cộng đồng... nhưng các làng Tây Nguyên đã tồn tại và giữ được nhiều phong tục tập quán, cách ứng xử với nhau, với tự nhiên rất hợp lý và hợp quy luật sống...
Nội dung quan trọng nhất của luật tục Tây Nguyên là duy trì và củng cố quan hệ cộng đồng. Người ta quan tâm đến việc giữ gìn trật tự trong làng, chống lại tệ ăn cắp, gây rối, to tiếng cãi vã, xô xát. Để cho buôn làng yên ổn, luật tục chú ý đến việc gìn giữ các phong tục tập quán, các tục lệ trong việc cưới xin ma chay, bỏ mả, cúng bến nước...
Cộng đồng ngăn cấm các tội phạm về tính dục cũng là để giữ gìn sự trật tự và ổn định xã hội vì rằng những hành động ngoại tình gian dâm sẽ gây rối ren cho cộng đồng. Đặc biệt loạn luân là một mối lo sợ trầm trọng của người Tây Nguyên vì nó sẽ dẫn đến những tai họa khủng khiếp như hạn hán, mất mùa, dịch bệnh, cháy làng...
Trong mối quan hệ với tự nhiên chẳng hạn, luật tục nhiều nơi quy định chặt một cái cây phải đền ba cây... Tất nhiên luật tục trước khi thực thi phải có người nghĩ ra nó, rồi đưa ra làng thảo luận, làng thông qua xong thì phải có người chủ trì thực thi, người đó chính là già làng.
Chúng ta cũng biết, người Tây Nguyên theo chế độ mẫu hệ, tức mọi thứ đều do... vợ quyết, chồng chỉ việc ăn no ngủ kỹ, vợ bảo gì làm nấy.
Đến "chuyện quan trọng" của chồng vợ thì cũng do phụ nữ chủ động... bắt chồng chứ đàn ông chỉ việc... hân hoan ngồi đợi. Lỡ không may vợ chết sớm thì người chồng “được” nối dây, là lấy em hoặc chị của vợ.
Tất nhiên không phải lúc nào nối dây cũng được “hân hoan”, bởi nếu vợ không có em hoặc chị suýt soát tuổi, thì phải lấy một người họ hàng bên vợ, có thể già hơn mình rất nhiều. Trường hợp này hạn hữu nhưng không phải không có.
Điều lạ là, mẫu hệ thế, nhưng già làng lại chỉ do đàn ông đảm nhiệm, lâu nay là thế, nghiễm nhiên là thế, đương nhiên thế, mặc nhiên thế, từ thuở nào rồi. Tới Ksor H’Lâm này thì, bà đã chứng minh, đàn bà cũng làm già làng được và làm rất tốt. Tất nhiên cũng không dễ dàng gì để một phụ nữ được suy tôn làm già làng.
Trước đó, vì can thiệp vào các hủ tục của làng mà đã vài lần bà suýt bị cộng đồng đuổi ra khỏi làng. Để được suy tôn là già làng như thế, Tây Nguyên rất hiếm, và bà H’Lâm là người đầu tiên, tới giờ nghe nói mới có thêm vài người phụ nữ nữa làm già làng...
Ảnh minh họa
Tôi nhớ, mình đã ngồi xem một trận bóng đá quốc tế với bà H’Lâm ngay ở nhà của bà.Cũng hò hét, cũng vụt đứng dậy huơ chân vung tay khi đội Việt Nam ghi bàn. Và sáng hôm sau tôi lại cùng uống cà phê với bà tại một quán cà phê đậm chất... biên giới với những gốc cây lộc vừng rất to rất đẹp và những bản nhạc bolero mở hết cỡ.
Mười ba tuổi bà đi làm giao liên, dẫn bộ đội di chuyển trong rừng, đưa thư từ. Rồi sau đó làm bộ đội hậu cần. Được đưa ra miền Bắc học chữ rồi học trường sĩ quan lục quân, năm 1973 thì nằng nặc đòi về quê chiến đấu vì ở ngoài Bắc “lạnh lắm, chết thì không được là liệt sĩ”.
Bà kể về quãng đời trước của mình nhẹ tênh với những tràng cười rất vô tư. Ngoài việc có uy tín, biết hóa giải các mâu thuẫn, dự báo, tiên tri những công việc của làng, bà H’Lâm còn một việc nữa khiến ai cũng nể, ấy là chia sẻ tài sản của cải cho dân làng.
Được biết hiện bà đang có 2 chục con bò, cứ nuôi thả thế, ai khó khăn thì cho. Lợn gà cũng vậy. Lương thượng úy về hưu được năm triệu tám (hồi chưa tăng lương hưu), bà cũng sẵn sàng chia sẻ với những gia đình khó khăn trong làng.
Tôi nhớ hôm ấy có đùa với bà: Gần 80 tuổi còn đẹp thế này, ngày xưa trong rừng là hàng độc rồi, chắc cũng... yêu nhiều lắm. Cười rất to bảo: Chả yêu ai còn có ai yêu mình không thì không biết. Hỏi thế vì giờ bà sống với một bà chị gái, chưa từng có chồng nhưng hầu như trẻ con trong làng đều là con cháu bà.
Hôm qua bà được mời ra Hà Nội, đích thân Đại tướng Bộ trưởng trao huy hiệu 80 năm ngày thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam, vừa hay, bà cũng tròn 80 tuổi. 80 tuổi, trông già làng Ksor H’Lâm vẫn còn khỏe và khá minh mẫn. Lại mong có ngày xuống lại làng Krong, xã Ia Mơr, huyện Chư Prông, Gia Lai uống cà phê với bà...
* Bài viết thể hiện quan điểm tác giả!
