Xác định rõ sản phẩm, chuỗi giá trị tập trung vào các lĩnh vực then chốt của công nghiệp đường sắt

Lựa chọn doanh nghiệp có tiềm lực, đủ khả năng tiếp cận công nghệ tiên tiến

Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, dự thảo Nghị định nhằm thiết lập cơ chế pháp lý từng bước hình thành các doanh nghiệp nòng cốt để tạo tiền đề cho công nghiệp đường sắt trong nước phát triển, hình thành chuỗi cung ứng sản xuất sản phẩm, hàng hóa công nghiệp đường sắt; từng bước làm chủ công nghệ, hướng đến tạo ra các sản phẩm công nghiệp đường sắt đạt thương hiệu quốc gia.

Nội dung dự thảo Nghị định là các quy định mới, lần đầu tiên được quy định theo nhiệm vụ giao tại Luật Đường sắt năm 2025, và các nghị quyết của Quốc hội có liên quan. Dự thảo Nghị định nhằm giải quyết những vướng mắc từ thực tiễn là chưa có quy định về việc giao nhiệm vụ, đặt hàng cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt sử dụng vốn ngân sách ngoài chi thường xuyên.

Dự thảo Nghị định lần này đã chỉnh lý, hoàn thiện tiêu chí lựa chọn nhà cung cấp theo hướng chặt chẽ, bảo đảm lựa chọn được các doanh nghiệp có tiềm lực thực sự, đủ khả năng tiếp cận công nghệ đường sắt tiên tiến, đóng vai trò nòng cốt, dẫn dắt công nghiệp trong nước, tham gia sâu vào chuỗi cung ứng sản phẩm công nghiệp đường sắt, từng bước làm chủ công nghệ, hướng tới xây dựng thương hiệu quốc gia trong lĩnh vực này.

Xác định rõ sản phẩm, chuỗi giá trị tập trung vào các lĩnh vực then chốt của công nghiệp đường sắt- Ảnh 2.

Các nhóm tiêu chí bao gồm: Năng lực tài chính; cơ sở vật chất; năng lực nhân sự; năng lực, kinh nghiệm thực hiện nhiệm vụ; chất lượng sản phẩm.

Đáng chú ý, các doanh nghiệp quy mô nhỏ hơn được tham gia một số cấu phần của hàng hóa, dịch vụ công nghiệp đường sắt với vai trò đối tác phụ trợ, tạo nền tảng hình thành chuỗi công nghiệp hỗ trợ trong nước, thúc đẩy phát triển toàn diện ngành công nghiệp đường sắt Việt Nam.

Xác định rõ sản phẩm, chuỗi giá trị tập trung vào các lĩnh vực then chốt của công nghiệp đường sắt- Ảnh 3.

Dự thảo cũng quy định nội dung giao nhiệm vụ, đặt hàng cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt; trình tự thực hiện; trách nhiệm của cơ quan giao nhiệm vụ, đặt hàng và nhà cung cấp.

Cần nghiên cứu mô hình "tổng công trình sư"

Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà cho rằng nếu để thị trường tự vận hành, các chủ đầu tư mua sắm riêng lẻ sẽ không hình thành được doanh nghiệp đủ lớn, trong khi đầu tư cho lĩnh vực công nghiệp đường sắt đòi hỏi nguồn lực rất lớn. Muốn doanh nghiệp phát triển bền vững phải có cơ chế tập trung và chính sách đủ mạnh do Nhà nước định hướng để tạo ra thị trường và hình thành các ngành công nghiệp cơ bản, cơ khí chế tạo độc lập, tự thiết kế, tự sản xuất.

"Khi Nhà nước cam kết, doanh nghiệp mới dám đầu tư lớn", Phó Thủ tướng khẳng định và cho rằng phải có các chính sách nổi trội về đất đai, thuế hay nghiên cứu, tiếp nhận, chuyển giao công nghệ.

Dẫn kinh nghiệm Trung Quốc với hàng chục doanh nghiệp lớn cùng hàng nghìn doanh nghiệp phụ trợ, Phó Thủ tướng cho rằng, Nhà nước cần chủ động định hình, đặt hàng cho các doanh nghiệp đủ năng lực, phát triển hệ thống sản xuất linh kiện, chi tiết trong chuỗi sản xuất, qua đó hình thành nền công nghiệp hỗ trợ cho ngành đường sắt Việt Nam.

Tại cuộc họp, đại diện một số bộ, ngành cho rằng, việc xây dựng cơ chế đặt hàng trong phát triển công nghiệp đường sắt phải được xem là đặt niềm tin vào những lĩnh vực mới, chưa có tiền lệ. Do đó, cần xác định rõ ai là người có quyền đặt hàng để tránh tình trạng phân tán, chồng chéo khi triển khai. Đặc biệt là cần nghiên cứu mô hình "tổng công trình sư" có đủ thẩm quyền và năng lực điều phối, kết nối và giám sát việc triển khai, bảo đảm sự đồng bộ giữa các chủ thể tham gia.

Nghị định cần gắn với lộ trình phát triển và khả năng nội địa hóa của doanh nghiệp trong nước, trên cơ sở nhu cầu thực tế đến năm 2030 và tầm nhìn năm 2045. Việc đặt hàng cần xác định rõ những sản phẩm doanh nghiệp trong nước có thể sản xuất, nội địa hóa và cung cấp cho các loại hình đường sắt hiện hữu, đô thị và tốc độ cao.

Tiêu chí đặt hàng cần chia thành hai loại. Với sản phẩm, dịch vụ hình thành trong tương lai, doanh nghiệp phải có nhà máy, dây chuyền, công nghệ, lao động, năng lực sản xuất, kiểm định, bảo hành, bảo trì và năng lực tài chính. Với sản phẩm đã có sẵn, tiêu chí chủ yếu là hợp chuẩn, hợp quy, kiểm định, bảo hành, bảo trì và bảo đảm đồng bộ.

Trong một số trường hợp, để bảo đảm tính đồng bộ và tương thích của thiết bị, nghị định cần cho phép đặt hàng nhập khẩu các cấu kiện, linh kiện chưa thể sản xuất trong nước nhưng cần thiết để bảo đảm sự thống nhất của toàn bộ hệ thống đường sắt.

Xác định rõ sản phẩm, chuỗi giá trị tập trung vào các lĩnh vực then chốt của công nghiệp đường sắt- Ảnh 4.

Thứ trưởng Bộ Tài chính Đỗ Thành Trung cho rằng, nghị định về cơ chế đặt hàng trong lĩnh vực đường sắt không chỉ là quy định về giao nhiệm vụ hay mua sắm, mà là một bước quan trọng để hiện thực hóa chủ trương phát triển khoa học, công nghệ và công nghiệp cơ khí đường sắt. Bên cạnh đó, trong phát triển công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp cơ khí, không có doanh nghiệp nào đủ sức đứng riêng lẻ, mà cần hình thành hệ sinh thái các doanh nghiệp liên kết. Vì vậy, cách tiếp cận phải rõ ràng về loại hình, tiêu chí và năng lực doanh nghiệp được tham gia.

"Tiêu chí không nên chỉ dựa vào quy mô vốn hay khả năng vay tín dụng, mà cần chú trọng đến doanh nghiệp có đăng ký sở hữu trí tuệ, năng lực chuyên môn và uy tín. Nếu doanh nghiệp có công nghệ, có quyền sản xuất, có năng lực thực tế thì tự khắc thị trường và các tổ chức tín dụng sẽ hỗ trợ", Thứ trưởng Đỗ Thành Trung trao đổi.

Tổng Giám đốc Tổng công ty Đường sắt Việt Nam Hoàng Gia Khánh kiến nghị, theo nghị định mới, các doanh nghiệp Việt Nam, gồm cả doanh nghiệp nhà nước và tư nhân, đều được tham gia đặt hàng sản xuất trong lĩnh vực công nghiệp đường sắt. Tuy nhiên, để hình thành hệ sinh thái công nghiệp đồng bộ, cần có sự tham gia của nhiều doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng.

Ông Hoàng Gia Khánh cho rằng chỉ nên hình thành một tổ hợp công nghiệp đường sắt duy nhất, được quy hoạch tập trung để tránh dàn trải nguồn lực. Nhà nước cần định hướng, đặt hàng, và các doanh nghiệp tư nhân tham gia chuỗi cung ứng linh kiện, phụ kiện, thiết bị, hình thành hệ sinh thái chung cho phát triển công nghiệp đường sắt trong nước.

Xác định rõ sản phẩm, chuỗi giá trị tập trung vào các lĩnh vực then chốt của công nghiệp đường sắt- Ảnh 5.

Nhà nước cam kết, doanh nghiệp mới dám đầu tư lớn

Kết luận cuộc làm việc, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà nhấn mạnh mục tiêu cao nhất là hình thành ngành công nghiệp đường sắt độc lập, tự chủ, có năng lực làm chủ chuỗi giá trị và công nghệ cốt lõi. Chiến lược phát triển phải được đặt trong khuôn khổ rõ ràng, thể hiện định hướng của Đảng và Nhà nước về phát triển ngành công nghiệp nền tảng, đặc biệt là cơ khí chế tạo, thiết kế và công nghệ đồng bộ.

Phó Thủ tướng yêu cầu xác định rõ danh mục sản phẩm, chuỗi giá trị trọng tâm, không dàn trải, tập trung vào các lĩnh vực then chốt của ngành công nghiệp đường sắt. Ưu tiên phát triển đường sắt tốc độ cao, vì khi làm chủ được lĩnh vực này sẽ tự động làm chủ được các phân ngành thấp hơn. Nhà nước cần "đặt hàng" các sản phẩm, công nghệ chưa từng có, tạo bước đột phá về năng lực sản xuất trong nước.

Doanh nghiệp tham gia phải có kế hoạch chuyển giao công nghệ rõ ràng, cam kết tỉ lệ nội địa hóa tăng dần, có viện nghiên cứu, đội ngũ kỹ sư, năng lực thiết kế-chế tạo và đáp ứng các quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật quốc tế; tổ chức được hệ sinh thái sản xuất, có mạng lưới các đơn vị cung ứng phía dưới, thể hiện năng lực liên kết và tổ chức chuỗi sản xuất đồng bộ.

Xác định rõ sản phẩm, chuỗi giá trị tập trung vào các lĩnh vực then chốt của công nghiệp đường sắt- Ảnh 6.

Nhà nước cần cam kết thị trường tiêu thụ ổn định cho các sản phẩm được đặt hàng; có chính sách ưu đãi vượt trội hỗ trợ doanh nghiệp nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực, phát triển viện nghiên cứu… Đồng thời, thành lập hội đồng thẩm định, lựa chọn doanh nghiệp, công bố danh mục và tiêu chí rõ ràng, bảo đảm minh bạch, pháp lý chặt chẽ trong giao nhiệm vụ.

Về cơ chế đặt hàng, Phó Thủ tướng khẳng định chủ thể đặt hàng là Nhà nước, không phải địa phương hay nhà đầu tư riêng lẻ. Tuy nhiên, đây là vấn đề mới, phức tạp và chưa có tiền lệ, cần giới hạn phạm vi áp dụng, chỉ tập trung vào một số ngành chưa có để tránh dàn trải.

Các bộ, ngành xây dựng lộ trình cụ thể, triển khai các dự án mẫu, trọng điểm; hoàn thiện cơ sở pháp lý, thủ tục đăng ký, đánh giá năng lực; bảo đảm sản phẩm cụ thể, có tính ứng dụng thực tiễn cao.

Minh Khôi