Theo Bộ Xây dựng, tuyến cao tốc Bắc - Nam phía Đông có tổng chiều dài khoảng 2.063km, kéo dài từ cửa khẩu Hữu Nghị (Lạng Sơn) đến TP Cà Mau, với quy mô từ 6 - 12 làn xe theo quy hoạch.
Tính đến nay, toàn tuyến đã có 1.443km được đưa vào khai thác, khoảng 597km đang trong quá trình thi công, dự kiến đến hết năm 2025 sẽ hoàn thành thêm 554km, phần còn lại 43km đang triển khai. Tuy nhiên, nhiều đoạn vẫn đang khai thác với quy mô 4 làn xe hạn chế, chưa đáp ứng được tiêu chuẩn đường cao tốc hoàn chỉnh.
Trong số này, đến năm 2025 dự kiến còn khoảng 1.222km chưa đạt chuẩn cao tốc, tập trung chủ yếu tại các đoạn: Mai Sơn - Cam Lộ, Quảng Ngãi - Vĩnh Hảo và Mỹ Thuận - Cà Mau.
Căn cứ vào tiêu chí đầu tư, Bộ Xây dựng đề xuất trước mắt tập trung mở rộng các đoạn tuyến thuộc trục Hà Nội - TP HCM, với tổng cộng 18 dự án thành phần (gồm 8 dự án giai đoạn 2017 - 2020 và 10 dự án giai đoạn 2021 - 2025), tổng chiều dài khoảng 1.144km. Phương án mở rộng lên quy mô 6 làn xe với tổng mức đầu tư dự kiến khoảng 152.102 tỷ đồng.
Theo Bộ Xây dựng, trường hợp triển khai đầu tư PPP theo hình thức hợp đồng BOT cho toàn bộ 18 dự án, kết quả phân tích tài chính cho thấy có 4 dự án (tổng chiều dài 255km, tổng vốn khoảng 26.718 tỷ đồng) có thể tự hoàn vốn thông qua thu phí mà không cần ngân sách hỗ trợ. Đây là các tuyến có lưu lượng phương tiện cao như: Mai Sơn - QL45, QL45 - Nghi Sơn, Nghi Sơn - Diễn Châu, Phan Thiết - Dầu Giây.
Tuy nhiên, 3 dự án khác (tổng chiều dài 178km, tổng mức đầu tư khoảng 25.343 tỷ đồng) như Diễn Châu - Bãi Vọt, Nha Trang - Cam Lâm, Cam Lâm - Vĩnh Hảo đã được đầu tư bằng BOT trước đó. Việc tiếp tục huy động thêm nguồn lực để mở rộng sẽ gặp khó khăn.
Ngoài ra, có 11 dự án (tổng chiều dài 711km, vốn đầu tư khoảng 100.000 tỷ đồng) chủ yếu thuộc nhóm nhu cầu vận tải chưa cao, nếu đầu tư mở rộng theo PPP thì thời gian hoàn vốn trung bình lên tới 27 năm, thậm chí một số dự án có phương án tài chính không khả thi nếu không có hỗ trợ ngân sách, như đoạn Quy Nhơn - Chí Thạnh.
Do đó, Bộ Xây dựng kiến nghị xem xét tiếp tục đầu tư công cho phần mở rộng để bảo đảm tiến độ và hiệu quả đầu tư. Sau khi hoàn thành, nhà nước sẽ tổ chức thu phí hoàn trả ngân sách, dự kiến bắt đầu từ tháng 1/2026. Nếu sau này lựa chọn được nhà đầu tư phù hợp thì sẽ chuyển giao công tác thu phí để đầu tư tiếp theo hình thức PPP.
Bộ Xây dựng đánh giá, hình thức BOT vẫn có tính khả thi cao nếu chia nhỏ thành các dự án quy mô lớn tại hai khu vực Bắc và Nam để đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ. Mô hình này có thể kết hợp hợp đồng BOT với hình thức Kinh doanh - Quản lý (O&M) nhằm tối ưu hóa chi phí vận hành và thu hút nhà đầu tư tiềm lực.
Tuy nhiên, cơ quan này cũng lưu ý, phương thức PPP tiềm ẩn nhiều rủi ro do phụ thuộc vào các giả định về tăng trưởng kinh tế, phát triển hạ tầng trong tương lai và xu hướng đầu tư các phương thức vận tải khác như đường sắt tốc độ cao. Nếu không thu hút được nhà đầu tư, Nhà nước vẫn phải vào cuộc, kéo dài thời gian và giảm hiệu quả tổng thể.
Bộ Xây dựng kiến nghị thời điểm triển khai đầu tư mở rộng cần được tính toán hợp lý, sau khi hoàn tất giai đoạn bảo hành của các dự án đầu tư công đã thực hiện, nhằm tránh phát sinh tranh chấp pháp lý và tạo dư luận không tích cực do phải thi công lại các hạng mục vừa hoàn thành.
Đồng thời, việc đầu tư công với chính sách thu phí do Nhà nước quản lý sẽ giúp điều tiết chi phí vận tải hợp lý, không đặt mục tiêu lợi nhuận lên hàng đầu, qua đó bảo đảm hài hòa lợi ích giữa nhà nước, người dân và doanh nghiệp, đặc biệt trên trục giao thông huyết mạch của cả nước.
