Trong vụ lũ và lụt vừa qua ở các tỉnh miền Trung, cụ thể là 3 tỉnh Bình Định, Phú Yên và Khánh Hòa cũ, có lan sang cả Phan Rang (Ninh Thuận), là nơi lâu nay được coi là cái rốn của nắng, của khô khát, đến mức được coi là xứ "Nóng như rang gió như phang (chệch chữ Phan)", vừa qua cũng có dân phải leo lên mái nhà kêu cứu. Trước đó thì Quảng Trị, Huế, Đà Nẵng..., nhiều ý kiến cãi nhau về... thủy điện.
Một số thì quy kết là tại thủy điện, số khác thì bênh. Bên nào cũng có lý lẽ của mình. Trên mạng tơi bời các cuộc từ mạt sát tới mang chuyên môn ra phân tích. Nhưng càng ngày thấy phái bênh càng ít.
Cho tới hôm qua, các báo đồng loạt đưa tin, những là: "Nhiều lãnh đạo chủ chốt của Thủy điện Sông Ba Hạ 'nghỉ phép' để làm việc với cơ quan chức năng", tới "Thủy điện Sông Ba Hạ: TGĐ nghỉ phép, tham gia làm việc với cơ quan chức năng", từ "Thủy điện Sông Ba Hạ thay người điều hành" tới "Chủ nhà máy thủy điện Sông Ba Hạ kinh doanh ra sao?",... thì hầu như "phe" bênh im tiếng.
Và, cũng trên mạng, nhiều đoạn clip chính thống trích từ nguồn VTV được "đào" lại, ấy là những đoạn ông Huỳnh Thành, cựu phó trưởng đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Gia Lai phát biểu cho rằng việc làm thủy điện An Khê Ka Nác là "sai lầm thế kỷ", là đoạn bà Ksor H’Bơ Khắp, đại biểu quốc hội thời ấy, giờ là phó giám đốc công an tỉnh Gia Lai, cũng nói về thủy điện...
Thì rõ ràng, thủy điện của chúng ta đang có vấn đề.
Ảnh minh họa.
Miền Trung Tây Nguyên với địa hình dốc, nhiều sông, là mảnh đất thích hợp, nhiều người dùng từ "màu mỡ", cho thủy điện. Và trên ấy, có những nhà máy thủy điện lớn như Ia Ly, nhưng cũng có rất nhiều thủy điện nhỏ, mà dân gian gọi là thủy điện cóc.
Thủy điện lớn, được thiết kế và thi công rất kỹ, thuộc công trình cấp nhà nước, nên được giám sát hết sức cẩn thận. Tôi là người được theo dõi, chứng kiến việc làm thủy điện Ia Ly từ hồi khảo sát tới ngày khánh thành. Hằng ngày đều giao ban công trường, hàng tháng đều giao ban cấp bộ, các chuyên gia từ Hà Nội vào họp cãi nhau rất kỹ. Nhất cử nhất động đều được giám sát kiểm tra...
Sau đấy tới thời kỳ... trăm hoa đua nở về thủy điện, nhà nhà thủy điện, người người thủy điện, ai cũng có thể làm thủy điện nếu có... tiền. Thậm chí không có tiền cũng làm được vì đi vay ngân hàng. Và vì đi vay nên phải tận thu, nên việc cố giữ nước tới phút cuối chịu không nổi mới xả ào ạt nó có lý do của nó. Và tôi cũng chứng kiến 2 vụ vỡ đập thủy điện. Một vụ ở Đăk Glei (Kon Tum cũ), lý do là có một cái ô tô... đâm vào thân đập thủy điện khiến nó vỡ. Vụ thứ 2 là ở huyện Đức Cơ (Gia Lai cũ), hệ lụy sang tận biên giới Campuchia.
Riêng cái thủy điện An Khê Ka Nác mà ông Huỳnh Thành nhắc thì nó còn ngược ngạo là lấy nước sông Ba đổ vào sông Côn, biến sông Ba thành dòng sông chết, cạn trơ đáy mùa khô.
Thế mà trên cái sông Ba ấy có tới... 16 cái thủy điện. Thủy điện sông Ba Hạ mà hàng loạt cán bộ đang "đi làm việc với cơ quan chức năng" là bậc thứ 16, bậc cuối cùng của con sông này.
Tới giờ đã có rất nhiều bài viết về thủy điện trên báo và trên mạng xã hội, những là cách làm dự án, cách vận hành, cách tiết kiệm nhất để không... phí nước, tức thay vì xả trước khi mưa lại cứ chần chừ mong không mưa, để đến phút cuối chẳng đặng đừng mới xả, và lúc ấy nó thành lũ. Rồi có người tính lúc bình thường thì vận tốc nước như thế nào, cuốn trôi cái gì, lúc lũ nước dâng thì nó có thể cuốn cái gì, theo bài báo ấy thì có thể cuốn cái xe tăng từ Tây Nguyên tới... Hà Nội.
Lại nhớ Ông Nguyễn Đình Xuân, đại biểu quốc hội 2 khóa XI và XII có lần phát biểu: "Thủy điện đã vượt tầm kiểm soát. Phong trào làm thủy điện rầm rộ 20 năm qua, đặc biệt là 10 năm trở lại đây, chúng ta không phủ nhận những mặt có lợi của nó. Tuy nhiên tác hại của nó, đặc biệt là mất rừng ở thượng nguồn làm gia tăng lũ lụt, hạn hán bất thường ở hạ nguồn đã diễn ra nhiều hơn. Hiện nay, các công trình thủy điện đã vượt quá tầm kiểm soát của các cơ quan nhà nước, nhiều công trình kém chất lượng, hồ đập không an toàn. Tôi cho rằng chúng ta phải rà soát lại xem phải làm gì để bớt đi những rủi ro đối với những đập thủy điện đã làm rồi. Vì một công trình thủy điện chỉ có tuổi thọ nhất định, thường là 50 năm. Trên thế giới có những công trình thủy điện đã phải tháo dỡ trước hạn để trả lại đất rừng và sự thông suốt cho dòng sông... Vừa rồi xảy ra việc thủy điện chỉ có ôtô đâm vào mà đã nứt vỡ, chứng tỏ thiết kế và thi công rất kém. Cũng may là đã được phát hiện kịp thời, chứ nếu không có thể sẽ là một quả bom nước. Rõ ràng tính rủi ro rất lớn và điều này cần phải tính trong đánh giá chi phí lợi ích của quốc gia khi thực hiện các công trình thủy điện. Vừa qua, một số thủy điện đã gây tác động xấu như mùa khô thì không xả nước khiến đồng bằng thiếu nước, ngược lại mùa lũ thì xả ồ ạt khiến người dân không kịp đối phó... Lưu ý là có nhiều công trình thủy điện lẽ ra thuộc thẩm quyền của Quốc hội chứ không phải là của các cơ quan khác. Tuy nhiên bằng cách nào đó, chủ đầu tư đã lách luật để dự án của họ không đưa ra Quốc hội. Do đó, Quốc hội cần lắng nghe ý kiến cử tri, các nhà khoa học đối với những sự việc như vậy."…
Tôi hồi lâu rồi, cũng từng băn khoăn: "Có lần thấy một vị lãnh đạo thắc mắc: Không biết có cái gì ngoài đường mà ai cũng muốn làm cảnh sát giao thông để ra ngoài đường làm việc cực khổ. Giờ thấy có thể áp cả câu hỏi ấy vào thủy điện: Có cái gì phía trong việc xây dựng thủy điện ấy mà ai ai cũng muốn xông vào để làm, bất chấp tất cả"...
Mới nhất, ngày 27/11, phó thủ tướng Trần Hồng Hà yêu cầu khẩn trương đánh giá lại toàn bộ quy trình vận hành đơn hồ và liên hồ chứa, quy định rõ trách nhiệm của chủ hồ, phương thức bắt buộc thông báo đến hạ du khi xả lũ khẩn cấp. Phó thủ tướng cũng yêu cầu làm rõ nguyên nhân mưa lũ lịch sử và xử lý vi phạm nếu có. Chắc từ đây mà có việc một số lãnh đạo thủy điện sông Ba Hạ đi "làm việc" với cơ quan chức năng.
Cũng liên quan thủy điện, ngày 7/11, chủ tịch tỉnh Đắk Lắk đề nghị xem lại thiết kế đập thủy điện La Hiêng 2, và cũng Phó thủ tướng Trần Hồng Hà đã giao Bộ Công thương ngay trong ngày ấy xuống kiểm tra trực tiếp, nếu không đảm bảo an toàn thì phải dừng ngay hoạt động của thủy điện này.
Rõ ràng, qua vụ lũ lụt vừa rồi, thủy điện đã phơi bày một số vấn đề cần nhìn nhận một cách thấu đáo để chúng ta có thể an tâm mỗi khi mùa mưa bão về.
* Bài viết thể hiện quan điểm tác giả!
