Nghề giữ người, người giữ nghề
Nằm bên dòng sông Hậu, làng chiếu Định Yên (xã Lai Vung, tỉnh Đồng Tháp) đã có lịch sử hàng trăm năm. Từ những sợi lát, sợi lác mảnh mai, qua bàn tay khéo léo và tiếng thoi nhịp nhàng, những tấm chiếu hoa rực rỡ ra đời, theo ghe bầu xuôi ngược khắp miền Tây, rồi vượt ra tận miền Trung.
Hơn trăm năm qua, tấm chiếu Định Yên không chỉ là vật dụng quen thuộc trong đời sống người dân miền Tây, mà còn trở thành một phần ký ức, một mảng hồn quê mộc mạc nhưng bền bỉ.
Những tấm chiếu mới dệt được trải dài trên đường để đón nắng, phơi khô hình ảnh quen thuộc ở làng chiếu Định Yên.
Trong căn nhà nhỏ ở xã Định Yên (cũ) nay xã Lai Vung, bà Nguyễn Thị Hai (69 tuổi) vẫn thoăn thoắt đưa thoi. Vừa dệt, bà vừa nhớ lại ký ức một thời: "Ngày xưa, dân Định Yên tụi tui đâu có dệt chiếu ban ngày. Ban ngày lo ruộng vườn, cơm nước, chỉ tới tối khi gà đã lên chuồng, cả làng mới thắp đèn dầu, tiếng cườm, tiếng thoi mới rộn khắp xóm. Nghe tiếng chiếu dệt xen cùng tiếng ếch nhái, tiếng gió sông Hậu, cái âm thanh đó thân thuộc lắm. Đi xa rồi, ai cũng nhớ cái tiếng thoi trong đêm.
Có khi cả xóm như thức trắng, nhà nào cũng dệt, người đưa thoi, người xỏ hoa văn, rộn ràng vui như hội. Ông bà xưa nói 'Ngủ ngày cày đêm, dệt chiếu mà nên cơ đồ'. Nhờ chiếu mà con cháu có cái ăn, cái mặc, dựng vợ gả chồng. Nghề chiếu cực thì cực, nhưng là cái nết, cái hồn của làng Định Yên".
Câu ca xưa vẫn còn vang vọng:
"Định Yên đất dệt chiếu hoa
Sợi ngang, sợi dọc mặn mà tình quê
Chiếu đưa giấc ngủ êm đềm
Mà nuôi bao kiếp người thêu mộng làng…"
Bà ngưng tay, vuốt nhẹ tấm chiếu hoa vừa hoàn thành rồi chậm rãi nói thêm: "Nay thì khó lắm rồi. Máy móc nhiều, chiếu nhựa rẻ, dễ mua. Nhưng tui mong tụi nhỏ còn thương nghề, giữ lại cái tiếng thoi đêm khuya, để mai này người ta còn nhớ tới Định Yên".
Đôi tay thoăn thoắt đưa thoi, người thợ Định Yên tỉ mỉ dệt chiếu thủ công, giữ gìn nghề truyền thống trăm năm tuổi.
Thời vàng son, chiếu Định Yên từng theo ghe bầu xuôi ngược khắp miền, ra tận miền Trung, miền Bắc. Cả làng sống được nhờ chiếu, chợ chiếu Định Yên nổi tiếng tấp nập một thời. Nhưng nay, trước sự cạnh tranh dữ dội của chiếu nhựa, chiếu máy công nghiệp, nghề dệt thủ công không còn giữ vị thế như trước.
Ông Bùi Văn Tám (63 tuổi, thợ dệt chiếu thủ công hơn 40 năm) bộc bạch: "Ngày trước, hai vợ chồng chịu khó mỗi ngày làm được hai tấm chiếu, bán là đủ ăn đủ mặc. Giờ chiếu lời chẳng bao nhiêu. Làm cả ngày chưa chắc bằng đi làm thuê. Nhưng bỏ thì thương, nghề ông bà để lại, nên tôi vẫn ráng giữ, coi như giữ kỷ niệm".
Công đoạn nhuộm sợi lát được thực hiện thủ công.
Chị Lê Thị Ánh Ngọc (45 tuổi) thì thẳng thắn: "Trước kia, chiếu Định Yên là cái nghề chính, nhà nào cũng có tiếng thoi đêm khuya. Nay thì khác rồi, đa số hộ dân chuyển sang mua máy dệt. Máy làm nhanh hơn, hoa văn cũng đa dạng, năng suất gấp mấy lần so với dệt tay. Người ta thích rẻ, tiện, chứ ít ai còn để ý tới công phu thủ công".
Ở một góc nhìn khác, anh Trần Văn Phúc (32 tuổi, đời thứ ba theo nghề) lại tìm thấy hướng đi mới: "Chiếu dệt tay đúng là khó cạnh tranh, nhưng nếu kết hợp với du lịch, mở chỗ cho khách trải nghiệm dệt chiếu, thì lại có giá trị. Một tấm chiếu khách du lịch mua có khi gấp đôi, gấp ba so với giá chợ. Tôi tin nếu mình biết cách, nghề chiếu vẫn sống được".
Giữ nghề là giữ hồn
Để gìn giữ giá trị văn hóa độc đáo, nghề dệt chiếu Định Yên đã được tỉnh Đồng Tháp đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Đây không chỉ là sự công nhận quá khứ, mà còn mở ra cánh cửa cho tương lai, khi nghề chiếu có thể kết hợp cùng phát triển du lịch, trở thành một sản phẩm văn hóa trải nghiệm.
Đa số hộ dân chuyển sang máy dệt, máy làm nhanh hơn, hoa văn cũng đa dạng, năng suất gấp mấy lần so với dệt tay.
Những năm gần đây, để nghề không chìm vào quên lãng, chính quyền địa phương cùng người dân đã phục dựng lại "chợ ma" phiên chợ chiếu độc đáo từng tồn tại hàng trăm năm.
Chợ diễn ra từ nửa đêm đến tờ mờ sáng, không đèn, không ồn ào, người bán bày chiếu dọc đường, người mua đến lựa chọn, tất cả chỉ trao đổi bằng cái gật đầu hay tiếng thì thầm. Chính cái không khí kỳ lạ đó đã khiến chợ chiếu Định Yên đi vào ký ức bao thế hệ.
Bà Lê Thị Ánh Ngọc, xúc động nhớ lại: "Ngày nhỏ, tôi hay theo má ra chợ chiếu từ 2–3 giờ sáng, nhìn người ta bày chiếu kín cả đường, vui lắm. Nay thấy chợ ma được phục dựng, tôi mừng lắm, vì con cháu sau này sẽ còn biết đến cái nếp sinh hoạt đặc biệt của làng mình".
Sau khi dệt xong, chiếu được cắt tỉa gọn gàng trước khi đưa ra thị trường.
Việc phục dựng "chợ ma" không chỉ để du khách tận mắt chứng kiến nét sinh hoạt xưa cũ, mà còn khơi gợi lại ký ức cộng đồng, tạo thêm sức sống cho nghề chiếu truyền thống.
Thực tế, nhiều đoàn khách trong và ngoài nước đã tìm về Định Yên để xem nghệ nhân đưa thoi, nghe kể chuyện chiếu đêm và thử tự tay dệt vài đường. Những trải nghiệm ấy khiến tấm chiếu Định Yên không chỉ còn là vật dụng, mà trở thành một "tấm thẻ văn hóa" nối kết hiện tại với quá khứ.
Song song với việc giữ hồn nghề, nhiều cơ sở cũng bắt đầu cải tiến mẫu mã, đưa hoa văn mới, kết hợp truyền thống với hiện đại, biến chiếu thành sản phẩm lưu niệm, trang trí nội thất. Hơi thở mới ấy giúp nghề xưa có thêm sức sống trong dòng chảy kinh tế hiện đại.
Làng chiếu Định Yên vì thế không chỉ giữ lại một nghề thủ công, mà còn lưu giữ một phần hồn cốt của vùng đất Nam bộ. Những sợi ngang, sợi dọc trên chiếu, nếu nhìn kỹ, không chỉ là sợi lát mà còn là sợi tình, sợi nghĩa, sợi ký ức.
Một số hình ảnh PV Người Đưa Tin ghi nhận tại làng chiếu Định Yên:
Đ.Vũ
